Nếu bạn không như tôi ngày xưa, lo ra ăn vụng bánh tráng trộn dưới gầm bàn hay len lén ngắm cô bạn tổ trưởng tổ một tóc bím đong đưa cách đó ba dãy bàn thì hẳn còn nhớ cô Diễm xưa trong giờ ngữ pháp có giảng về phép tu từ 'ẩn dụ'. Hình như bạn Google có giơ tay phát biểu rằng ẩn dụ là một hình thái ngôn ngữ dùng một sự vật hoặc hiện tượng này để diễn tả một sự vật hoặc hiện tượng khác tương đồng. Ví dụ về ẩn dụ thì ôi thôi mênh mênh mang mang trong văn học Việt Nam, nào là "chỉ có thuyền mới hiểu biển mênh mông nhường nào", "hồn tôi là một vườn hoa lá, rất đậm hương và rộn tiếng chim", và "Đảng ta đó, trăm tay nghìn mắt"—ví dụ cuối cùng còn áp dụng phép tu từ thậm xưng nữa. Nhưng tiếc lắm thay, thầy Thuỵ du dương trong lớp tin học văn phòng nhắc các em phải luôn 'seo' lại trước khi đóng cửa sổ window thoát ra desktop nhưng lại chẳng chỉ ra rằng cửa sổ và mặt bàn giấy chính là những phép ẩn dụ vĩ đại nhất trong công nghệ thông tin. Sự thiếu sót lớn đó làm tôi sau này khi lấy mấy lớp khoa học máy tính ở xứ Cờ Hoa nhìn thấy chữ metaphor mà vãi cả linh hồn.
Không thể phủ nhận máy tính có thể trở nên lãng mạn nên thơ hơn với những tu từ ẩn dụ và nhân hoá, tỉ như "hỡi Táo khuyết ta muốn cắn vào ngươi!". Tuy vậy, mục đích của việc dùng những sự vật gần gũi đời thường để diễn giải một món đồ công nghệ giá $999 là vinh quang hơn nhiều: những khái niệm nặng tính kĩ thuật của một ngành non trẻ sẽ dể tiếp nhận hơn nhiều với người dùng, vốn thích so sánh liên hệ. Ai không bắt đầu tập tành với những khung cửa sổ windows bằng cách click click con chuột lên những biểu tượng trên mặt bàn desktop. Rồi loay hoay thay đổi khăn trải bàn, í lộn, giấy dán tường (wallpaper) hình Justin Bieber mừng ngày 8 tháng 3. Cửa sổ chương trình, cũng giống như "cửa số tâm hồn", cũng có đóng có mở rồi thu nhỏ và sắp xếp lại. Sau cùng cũng có một điểm mà hai người có "cửa sổ tâm hồn" rất xa rất rộng như Steve Jobs và Bill Gates cùng đồng ý: máy tính chính là văn phòng ảo và trung tâm giải trí của mỗi người, miễn sau bạn có tài khoản credit card trên app store tương ứng.
Chúng ta trang trí bàn giấy trong văn phòng ảo với những chương trình, lịch để bàn, đồng hồ (có tuỳ chọn analog hay digital), sticky notes, thư mục directory, những tập tin files, hình ảnh thay đổi mỗi 15 giây, hay những con heo ăn cắp trứng mà sếp bạn không bao giờ thấy. Ở góc bàn luôn là thùng rác tái chế mà bạn phải luôn nhớ làm sạch trước khi cho bạn gái mượn máy tính. Kết quả của phép ẩn dụ bàn giấy là những tín hiệu nhị phân 0 và 1 được phù phép để sờ nắn, rê dắt kéo thả được. Microsoft Research từng có dự án nghiên cứu Task Gallery đẩy phép ẩn dụ bàn giấy đi xa hơn khỏi mặt phằng hai chiều, mô phỏng một căn phòng 3D mà chúng ta có thể treo những tác vụ trên tường (hình 1), sắp xếp lại những cửa sổ trên một cái mâm (hình 2)… Nhìn lại, những giao diện này có vẻ ngô nghê và thuộc năm một ngàn chín trăm hồi đó khi Photoshop chưa là động từ. Nhưng Task Gallery chính là cảm hứng bất tận cho những dự án như Surface (tabletop) hay Bumptop sau này--bạn Google hay Bing có thể có nhiều thứ để nói hơn về những dự án này. Kể chuyện ngoài lề, Hollywood cũng từ từ chấp nhận thực tế rằng những hacker giỏi nhất trên màn ảnh rộng không những gõ dòng lệnh nhanh nhất, chính xác nhất trong những phút ngàn lẻ một cân treo sợi tóc mà còn phải biết dùng multi-touch kéo thả quăng quật sành điệu nhất (hình 0).
Rồi siêu mạng nhện Internet xuất hiện kéo theo hàng loạt siêu ẩn dụ khác. Mỏi gối chồn chân sau những giờ lướt sóng (surf) trên mạng toàn cầu, mời bạn ghé thăm trang nhà của tôi tại một miền (domain) rất xa. Nếu tôi nhớ không lầm, chương trình truyền hình "Vui để học" ngày xưa từng giải thích nghĩa gốc của chữ domain (vực) là để chỉ một cơ sở phân loại trong hệ thống sinh học. Thật ra bạn cũng ko cần nhớ địa chỉ và cổng vào nhà tôi làm gì vì những bộ máy tìm kiếm (search engine) như Google với hàng triệu con nhện tự động (web crawler/spider) sục sạo khắp ngang cùng ngỏ hẻm lập chỉ mục (index) mạng, giống như chỉ mục trong những cuốn niêm giám điện thoại những trang vàng. Những con nhện, nói nôm na, giống như anh công an phường 14 quận Bình Thạnh tinh mắt ai lạ mặt xuất hiện trong tổ văn hoá là cho vào diện cần xin phép tạm trú tạm vắng ngay. Rồi những máy tính trên cái mạng nhện ấy được nhân hoá thành người phục vụ (server) và khách hàng (client) như trong nhà hàng chả cá Lã Vọng ở Hà Nội. Tiếp tục đẩy bao thư, những ông thầy bà cô marketing của Diệu không hài lòng với mô hình phục vụ xin cho cửa quyền ấy. Họ tìm cách làm công nghệ thông tin trở nên lung linh huyền ảo hơn. Bạn có thích trải nghiệm những tệp thông tin hay chương trình trôi lơ lửng trên những đám mây thay vì để trên những mặt bàn (desktop) hoặc mặt đùi (laptop) nóng hổi và thiếu an toàn? Nếu câu là trả lời là có, công nghệ điện toán đám mây với long (SkyDrive), lân (Dropbox), quy (Google Drive), phụng (iCloud) xin kính chào quý khách! Trên cái mạng lưới bận rộn ấy, những gói dữ liệu được ví von những những gói hàng (packet) gửi đi từ những nhà kho của Amazon và được phân phối tìm đường bởi hệ thống UPS. Cái nhìn lãng mạn tuy xa mà gần ấy sau cũng cũng chỉ để giấu đi sự thật những con nhện tự động, những gói hàng, đám mây cũng chỉ là tín hiệu điện hoặc ánh sáng cao thấp truyền và nhận từ những cỗ máy biết tính toán vô tri vô giác mà thôi (ít nhất là vào thời điểm 2013). Mấy sư phụ của Diệu chắc sẽ phải miễn cưỡng đồng ý là ẩn dụ trong khoa học không nhất thiết lúc nào cũng hợp lý và chính xác.
Mà bạn, mải tận hưởng món lẩu Thái hải sản, đã kiểm tra hòm thư của mình hôm nay chưa vậy? Coi chừng lẫn trong đám thư rác từ hoàng tử xứ Nigeria nài nỉ bạn kí nhận 10.6 triệu Mỹ kim là thông báo quan trọng từ Facebook báo có ăn trộm vào chôm củ cải trong nông trại nhà bạn. Tôi thì chưa nhận được vì không phải là fan của FarmVille nhưng sự thật là có những con virus và sâu máy tính có thể ăn sạch bộ sưu tập mp3 "Đan Trường - Cẩm Ly" trong văn phòng ảo nhà bạn, hoặc nếu phôi pha ngày mai, những con ngựa trojan mở cửa hậu, chiếm quyền điều khiển còn-chon pa-neo, biến nó thành những thây ma (zombie) tấn công làm lụt lội những trang nhà khác. Làm thế nào để tự bảo vệ văn phòng ảo và trung tâm giải trí của mình khỏi những con bọ xít cánh mềm này? Những chuyên gia bẻ khoá ở Tôn Thất Tùng và Bùi Thị Xuân có thể cho bạn một vài gợi ý. Hay là xem xét BKAV với "công nghệ điện toán đám mây, diệt virus siêu đa hình, công nghệ đánh chặn theo hành vi, công nghệ chống bùng nổ"? Tin hành lang là kịch bản bộ phim bom tấn chống khủng bố tiếp theo của Hollywood có thể có BKAV tham gia đấu thầu.
Cùng một luồng thảo luận, đố bạn biết trang web có màu gì? Những ô màu khối lập phương của Tùng Dương? xanh dương, đỏ, vàng, xanh bánh da lợn của Google Chrome? Cam của cáo lửa Firefox? hay xanh hy vọng Internet Explorer phiên bản sau sẽ hợp chuẩn và tốt hơn? Tôi thì đang nghĩ về màu vàng nâu thơm phức của những chiếc bánh cookie nhân sôcola lưu trong trình duyệt của mình và màu nâu sóng sánh của ly cà phê bạc xỉu Java…script. Tôi cũng hay nghĩ về màu đỏ thông báo "You saved $$$" trong giỏ hàng của Amazon trước khi ra quầy tính tiền. Hay là những trang web màu đen nhưng khiến bạn bỏng mắt? Vi hành (incognito) hay không vi hành? Một câu hỏi lớn không chỉ dành cho vua Khải Định ngày xưa sang Pháp chơi bị Bác bắt gặp và còn dành cho tất cả chúng ta muốn đu mạng nhện ngày hôm nay.
Blog cũng đã dài và nếu bạn để ý, tôi cũng bắt đầu OCD màu xanh lá cây với màu bánh da lợn mới mua ở Tofu Bùi đang gọi mời. Trong khi bạn đang tự hỏi có bao nhiêu phép ẩn dụng được dùng trong bài này, để tôi shut down (hay ít nhất là hibernate) ở đây bằng một phép ẩn dụ nghiêm túc bởi Steve Jobs:
"Tôi nghĩ rằng một trong những thứ phân biệt loài người chúng ta với những động vật cao cấp khác trong bộ linh trưởng là vì chúng ta biết chế tạo ra công cụ. Tôi có đọc một nghiên cứu của Scientific American so sánh sự hiệu quả trong chuyển động của nhiều loài sinh vật trên hành tinh này. Đứng đầu danh sách là chim điêu sử dụng ít năng lượng nhất để di chuyển một cây số. Và trong danh sách này kết quả của con người không có gì ấn tượng--hạng thứ ba từ dưới đếm lên. Kết quả không tốt gì cả. Nhưng người ta còn nghiên cứu hiệu suất của con người đi xe đạp nữa. Và, con người dùng xe đạp để di chuyển hiệu quả bỏ rất xa loài chim điêu, và hoàn toàn dẫn đầu bảng xếp hạng.
Đối với tôi, máy tính là công cụ có ý nghĩa nhất mà nhân loại từng tạo ra. Nó tương tự như một chiếc xe đạp để chuyên chở tư duy của chúng ta."
Có những phép ẩn dụ nào trong công nghệ thông tin mà tôi đã bỏ lỡ? Và hãy nghĩ xem, có những phép ẩn dụ nào trong ngành nghề của bạn?
Tuấn Phạm (tháng 11 năm 2013)
--------
Tái bút: Giáo sư khả kính Metoyer của tôi chuyên dạy môn cấu trúc dữ liệu đọc bài này thông qua người biên dịch Google có vẻ không hài lòng lắm với đệ tử của mình. Lý do là vì tôi chạy theo thị hiếu phục vụ số đông mà quên đi những phép ẩn dụ cốt lõi của ngành để phục vụ những kĩ sư và kiến trúc sư máy tính chân chính. Ai học cấu trúc dữ liệu hay chuẩn bị đi phỏng vấn Microsoft đều phải làm quen với những cấu trúc trừu tượng để chứa dữ liệu trong máy tính. Trừu tượng nhưng lại rất đời thường: nào là túi xách LV (bag), ngăn xếp chồng (stack), hàng đợi (queue). Rồi một ví dụ khác về cấu trúc dữ liệu cây (tree), vốn có lá mà không có hoa, có anh chị em bố mẹ mà lại không có cô có chú. Ngoài yếu tố giúp những khái niệm phức tạp dễ tiếp cận, những ẩn dụ trên còn giúp cho chúng ta tạm quên đi những chi tiết cụ thể về hiện thực hoá mà tập trung vào về cách sử dụng. Ai không biết túi chứa tiền nhưng lúc tính tiền lại móc hoài không ra, hay ít nhất phải cần thời gian O(n). Ai ko biết xếp hàng mua bánh trung thu thì phải first-in-first-out nếu không muốn bị ăn chửi. Hẹn dịp khác hầu chuyện với các chuyên gia, lẫn trên dây (online), có dây (wired), hoặc ngoài dây (off-line), không dây (wireless).
Bình luận